Iroda aktining tuzilishi

Iroda muammosiga bag’ishlangan bundan oldingi sashifalarda ta’kidlab o’tilganidek, shaxsning irodaviy harakatlari murakkab psixologik mazmun, moshiyat, ma’no kasb etishi bilan tavsiflanadi. Shuni ham eslash o’rinliki, shaxsda motivlar kurashining paydo bo’lishi uchun unga mas’uliyat, javobgarlik xissining yuklatilishi, irodaviy harakatni amalga oshirish zaruriyati tug’ilishi, mazkur vaziyatda shubshalanish, ikkilanish uyg’onishi favqulodda unda irodaviy zo’r berishlar vujudga kelishi lozim.

Bu voqelikni tushuntirish yoki izoshlash uchun psixologik nuqtai nazardan iroda aktining tarkiblaridan iborat ekanligi aniqlanish uchun uning unsurlari, bo’linmalari, tuzilishi to’g’risida mulohaza yuritish joiz. Insonning miyasida tug’iladigan maqsadga erixish tufayligina irodaviy harakat amaliyotga tatbiq etiladi. Ushbu fikr boshqacharoq ifodalanganda, shaxs u yoki bu harakat yordami bilan qo’yilgan maqsadiga erixish yo’llarini anglab yetadi, ya’ni harakat bilan maqsad, o’rtasidagi uyg’unlik insonga tobora yaqqollashadi, anglashiniladi. Sholbuki shunday ekan, shaxs o’zining ruhiy holatini o’zgartirishga qaror qiladi, qondirilishi lozim bo’lgan eshtiyojlarini muayyan tartibga keltiradi, ularni birlamchi va ikkilamchi darajalarga ajratishni lozim topadi. Xuddi shu yo’sinda irodaviy harakatni amalga oshirishning tarqoq va yig’iq tarkiblari (unsurlari) maqsadga yo’naltiriladi. Ushbu jarayonga inson shaxsini undayotgan, ham anglanilgan, ham anglanilmagan ruhiy tayyorgarlik motivdan iborat bo’lib, maqsadga intilish va unga erixish majburiyatini tushuntirishga xizmat qiladi.

Insonning shayoti va faoliyatida uning borliqdagi narsalarga nisbatan o’zini tortadigan har xil xususiyatli maqsadlari vujudga kela boshlaydi. Lekin shuni ta’kidlash joizki, shaxs oldida paydo bo’lgan maqsadlarni u tanlashi, moshiyat jishatidan ma’qulligi (noma’qulligi) yuzasidan qaror qabul qilishi, ularning Hozirgi davr uchun ahamiyat kasb etishini, istiqbol imkoniyatlari singari xususiyatlarini xisobga olishi lozim.

Shaxs faolligining mexanizmi sifatida unda aniq, yaqqol, ob’ektga yo’nalgan maqsadni amalga oshirish (qaror toptirish) ezgu niyati ro’yobga chiqadi. Masalan, kundalik moddiy eshtiyojini qondirish, sayoshatga chiqish, ish joyini almashtirish, til Markaziga o’qishga kirish, qarindoshlari sholidan xabar olish, televizor tomosha qilish istaklari tug’ilishi mumkin. Bu asnoda iroda aktining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, nafaqat xoxish-istakdagi maqsadni tanlay olish, balki uni amalga oshirish imkoniyati aniqroq ekanligini tushunish hamda anglashdir. Xuddi shu tariqa irodaviy harakatning muhim tarkibi, binobarin, ajratib olingan maqsadga erixishning yo’l-yo’riqlari shakli va moshiyati to’g’risida mulohaza yuritish, uning ustida bosh qotirish davri boshlanadi. Mazkur jarayonda fikr yuritilayotgan vositalarning maqsadga erixish yo’liga muvofiqligi tashlil qilinadi, aqlan chamalab ko’riladi, uni ro’yobga chiqarishga mutlaqo mos yordamchi uslublar, harakatlar tanlanadi. Yuqorida mulohaza yuritilgan aqliy xatti-harakatlarning barchasi o’zining moshiyati bilan iroda aktining tarkibiga kiruvchi aqliy jarayonlar, aqliy lashzalar, aqli vaziyatlar sifatida mujassamlashadi.

Irodaviy aktning boshlanishi maqsadga erixish yo’l-yo’riqlari shaqiqatdan ham aniq istaklarning ushalishiga xizmat qilishi to’g’risida oqilona qarorga kelishda o’z ifodasini topadi. Psixologik ma’lumotlarning ko’rsatishicha, tanlangan harakatlar oqilona, omilkor, odilona ekanligi to’g’risida qarorga kelinganida, maqsadga muvofiqligi ishonchli dalillar ustiga qurilganida ushbu jarayon qiyinchiliklarsiz sodir bo’ladi. Biroq aksariyat shollarda qarorga kelish murakkab jarayonga aylanadi, buning natijasida motivlar kurashi yuzaga keladi, binobarin, tanlash, yakdillikka kelish muddati birmuncha ch o’ziladi.

Masalan, shaxsda ish joyini almashtirish xoxish-istagi tug’ildi deb aytaylik, biroq unda boshqa xususiyatga ega bo’lgan intilishlari shukm surishi mumkin, o’z navbatida ular ishxonani o’zgartirishga to’sqinlik ham qiladi. Jumladan, ish joyini o’zgartirish maoshning yangi ishxonada biroz yuqoriligi bilan bog’liq bo’lsa-da, lekin yangi mushitga va jamoaga, notanish hart-haroitga, boshqacha talabga moslaxish (ko’nikish) zarurligini taqozo etadi. Ana shu tarzdagi munosabatlar bilan motivlar kurashi yuzaga keladi, uning negizida: a) yangi ish joyidan, b)ichki qanoatlanish tuyg’usidan voz kechish kerakmi; yoki v) qimmatli imkoniyat tug’ilishi, g) uning istiqboli evaziga o’zining boshqa eshtiyojlaridan yuz o’girishi lozimmi degan motivlar kurashi boradi. Motivlar kurashida u yoki bu tarzda qarorga kelishni ma’qullash (e’tirof qilish) yoki ma’qullamaslik (e’tirof etmaslik)to’g’risidagi mulohazalarni tashlil qilish (ularni chamalash) bilan cheklanib qolmasdan, balki o’zaro ziddiyatli, bir-birini inkor etuvchi harakatlarni tatbiq etishga undovchi qabildagi motivlar kurashi ham tug’ilishi mumkin. o’zaro qarama-qarshi motivlarning salmog’i qamrovli bo’lsa, shaxsni faoliyatga undovchi eshtiyojlarning ob’ekti o’zining qiymati (ahamiyatliligi) bilan o’zaro baravarlashsa, u holda bunday motivlar kurashi ularga hamoshang tarzda kuchli kechadi. Mabodo shaxsda televidenieda kino ko’rish xoxishi bilan do’stining tavallud topganligini tabriklash uchun borish istagi o’rtasida ruhiy kurash yuzaga kelsa, motivlar kurashi sodir bo’lmaydi, chunki bunday mashalda shaxsda kinoni tomosha qilish tilagi (intilish) o’zidan o’zi yo’qoladi.

Lekin motivlar kurashi hamisha ham shunday yengil kechadi deb xulosa chiqarmaslik kerak, bunda munosabat, xoxish shaxs uchun qanchalik muhim ahamiyat kasb etishiga ko’p jishatdan bog’liq. Jumladan, shaxsni (safarga otlanish (tayyorgarligi) hamda qarindoshdagi to’yga tabriklash uchun borish istaklari (zarurati) o’rtasidagi motivlar kurashi o’zaro bir-biriga zid ekanligi tufayli faqat ulardan bittasini tanlash taqozo etilganligi sababli murosasiz kurash tariqasida keskin tus olishi mumkin. Shunga o’xshash motivlar kurashi natijasida muayyan qarorga kelishi yoki qaror qabul qilish vujudga keladi, bunda shubshalanish, sustlik, loqaydlik, ikkilanish singari sifatlar (gosho illatlar) faoliyat doirasidan siqib chiqarilib, butun diqqat e’tibor qarorni amalga oshirishga yo’naltiriladi. Mabodo qarorga kelinganidan keyin ham jur’atsizlik shaxsni ikkilanish sari yetaklashda davom etaversa, u holda irodaviy harakat tub ma’nodagi g’ayratdan, shijoatdan, sobitqadamlikdan, belgilangan maqsad sari intilishdan mashrum ekanligini aks ettiradi. Maqsadga erixish uchun shaxs o’zini tayyorlaydi, psixologik va statistik kutilmalar o’zaro tafovutlanishi yuzasidan ma’lumotlarni umumlashtiradi.

Shuni eslatib o’tish o’rinliki, qarorga kelish, uni amalga oshirishda qiyinchiliklarni bartaraf etishda irodaviy z o’r berish muhim ahamiyat kasb etadi. Aksariyat psixologik holatlarda inson tomonidan qarorga o’z eshtiyojlarining ustuvorligi darajasi ta’sirini zaruriy chora tariqasida yengish bilan uyg’unlashgan, jiddiylik, zo’riqish xususiyatli ichki zo’r berish jarayoni bilan uzviy bog’liqlikka ega. Shaxs o’zidagi qarama-qarshiliklarni yengishga nisbatan bunday munosabat (zaruriyat) birinchidan, sub’ektning ayrim istaklari, mustashkamlangan salbiy odatlari; ikkinchidan, turmush hodisalariga nisbatan ko’nikish xissi; uchinchidan, ma’qullanilmagan axloq-odob prinsiplari, an’analar bilan kurashining kechishi irodaviy aktning o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan xislati (sifati) xisoblanish irodaviy zo’r berish tomonidan idora qilinadi.

Insonda vujudga kelgan kuchli, shijoatli intilishlarni yo’qolishiga harakat qilinadi Biroq qabul qilingan qaror (yoki qarorga kelish)ning axloq-odob prinsiplariga javob bera olishini (mutanosibligini), ijtimoiy ahamiyat kasb etish imkoniyatini anglashning o’zi shaxs uchun murakkab ishni «o’lik» nuqtasidan siljitishga, qo’zg’atishga yetarli darajadagi omil bo’lib xizmat qila olmaydi.

Mazkur holatni shaxs tomonidan tushunish (anglash) burch, mas’uliyat, javobgarlik, qat’iyatlilik tuyg’ulari bilan qat’iy ishonch, zaruriyat barqaror ichki kechinmalar (regulyator xislar) mustashkamlansa, bunday davrda ushbu narsa ko’pgina intilishlarni yo’qotishga imkon beradigan shaqiqiy irodaviy zo’r berishni vujudga keltiradi. Yuksak xislar (burch, mas’uliyat, javobgarlik, vatanparvarlik, fidoiylik kabilar) axloqiy talablar interiorizasiyaga aylanganligini, ya’ni shaxsning ma’naviy mulkiga o’tayotganligini, egoistik (xudbinlarcha) intilishlar bilan altruistik (ijtimoiy fidoiylik) istaklari (xoxishlari) o’rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladigan favquloddagi vaziyatda amalga oshiriladigan xulq-atvorning ichki mexanizmlarga aylanganini aks ettiradi. Yuksak xislar motivlar kurashida intilish o’ng yoki so’l tomonga og’ishini aniqlaydi, maqsadni amalga oxishini ta’minlashda regulyator funksiyasini bajaradi.

Psixologiyada irodaviy akt to’g’risida mulohaza yuritilganda shu narsa ta’kidlanadiki, irodaviy zo’r berishning ichki kechishi faqat qarorga kelishda paydo bo’lmaydi, balki uni ijro etish jarayonida jadal sur’atga erixishda ham amalga oshadi. Buning psixologik ma’nosi shuki, qabul qilingan qarorni ijro etish (bajarish) aksariyat shollarda sub’ektiv va ob’ektiv xususiyatli bir talay qarama- qarshiliklarga duch keladi, ularni yengib o’tish esa irodaviy zo’r berishni, zo’riqishni talab qiladi. Chunonchi, bozor iqtisodiyotiga maqsad va vazifasiz, tasodifiy yondashuv sifatida moslayotgan shaxs o’z turmush tarzini o’zgartirmasa, uzoqni ko’zlab ish yuritmasa (bugungi kuni o’tganiga shukur qilib yashasa), faollik ko’rsatmasa, imkoniyatidan foydalanmasa, bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Insonning o’zligi bilan ichki kurashi, xarakter xislatlarini o’zgartirishga intilishi irodaviy zo’r berishi tufayli amalga oshadi, xolos. Shuningdek, inson sanitariyaga, gigienaga rioya qilib yashashi (sayr qilish, xona shavosini almashtirish, ovqat shazm bo’lishini kutish, ozodalikka e’tibor qilishi yangi ko’nikmalarni egallash kabi) irodaviy zo’r berishni taqozo etadi.

Bu psixologik voqelikning negizida insonni oldin shayajonga solmagan, tashvishlantirmagan narsalarga e’tibor qilish mexanizmi yotganligi tufayli favquloddagi qarshilik salbiy xis tuyg’ularni (stress, affekt, frustrasiya kabilarni) vujudga keltiradi. Sholbuki shunday ekan, shaxsning o’zini o’zi bilan ichki ruhiy kurashi natijasida muvaffaqiyatga erishilsa, u holda ijobiy xususiyatli xissiy kechinmalar yuzaga keladi, o’zining ustidan o’zi shukmronlik tuyg’ulari, o’z kuch va qudratiga ishonch, uni anglab yetish, o’ziga o’zi buyruq berish, o’zini o’zi nazorat qilish, o’zini oldiga qo’ygan eng muhim maqsadlarga erixish imkoniyatini tushunish ro’yobga chiqadi. Ushbu ruhiy jarayonlar muammo yechimida ishtirok etishidan qat’i nazar, irodaviy zo’r berish va uning ichki kechishi kuchli zo’riqishlar tufayli amalga oshadi. Bu o’rinda shaxsning xarakteri, individual xususiyatlari, ijtimoiy hartlangan xislatlari, har bir narsaga jiddiy munosabati etakchi va ustuvor ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, o’zini o’zi boshqarish, gumanistik psixologiya tarkibidagi kategoriyalar hamda ularning shayot va faoliyatda namoyon bo’lishi muhim rol o’ynaydi. Ma’lumki, shaxsiy mayllar, ustanovkalardan tashqari, unga ijtimoiy ustanovkalarning ta’siri, o’z roli, statusi yuzasidan basholash tizimining to’g’ri shakllanganligi bunda aloshida ahamiyatga ega.

Shaxs ma’lum bir faoliyatni amalga oshirgunga qadar o’z ruhiy olamida yuzaga kelgan ayrim sub’ektiv («Men» bilan «Men» emas qabildagi) qarshiliklarni yengishdan tashqari, unga muayyan tashqi, (ob’ektiv tarzdagi) ziddiyatlarni ham barham toptirishga to’g’ri keladi. Aytaylik, inson uchun ro’yobga chiqarish zarur xisoblangan maqsad aniq (yaqqol), uni amalga oshirish yuzasidan shech qanday shak-shubsha bo’lmasa-da, shuningdek, qarorga kelishda kuchsiz motivlar kurashi davom etsa-da, lekin qarorni ijro qilishda ba’zi bir qiyinchiliklar tug’ilishi mumkin. Mazkur jarayonda vujudga kelgan qarshilik va qiyinchiliklarni yengish insondan chidam, qat’iylik, favquloddagi, sira kutilmagan xolatni inobatga olishni taqozo etadi. Ba’zida esa uzluksiz ravishda ular bilan kuraxish, irodaviy zo’r berish, ularni yengish uchun esa ruhan tayyorgarlik mayli bilan qurollantirishni talab etadi.

Bunday vaziyatlar zo’riqish, tanglik, zo’r berish, jiddiylik ma’lum davr davomida shaxsda saqlanib turish majburiyatini yuklaydi. Psixologik ma’lumotlarga qaraganda, irodaviy sa’i-harakat uchun o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan irodaviy zo’r berish aksariyat shollarda motivlar kurashidagi qarama-qarshilik yuzaga kelganligi bilan emas, balki shaxs tomonidan qabul qilingan qarorni ijro etish (bajarish, ado etish) jarayonida ob’ektiv xususiyatga molik qiyinchiliklarni yengish tufayligina namoyon bo’ladi. Xuddi shu bois iroda akti tuzilishi tashlilining ko’rsatishicha, ushbu holat iroda faoliyatining bir talay xususiyatlarini xaspo’shlashga imkon yaratadi. Shuning bilan birga, irodaviy faoliyatning shaxs xatti-harakatlarida muayyan ustuvor vazifalar (funksiyalar) ijro etishini (bajarishini) ta’kidlab o’tish maqsadga muvofiqdir. Mazkur funksiyalar: birinchidan, shaxsning xatti-harakatlarini amaliyotga tatbiq qilish sifati darajasini yuksaltiradi. Ikkinchidan, inson shayoti va faoliyati uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi muammolar yechimini topishga haroit yaratadi. Uchinchidan, inson shaxsiga muammo moshiyatiga kirishini ta’minlaydi, shuningdek, harakatni maqsadga muvofiqlashtirishga xizmat qiladi.

Irodaviy faoliyat insonning xatti-harakatlarini uning borliqqa (atrof- mushitga) nisbatan ongli shaxs sifatida o’z oldiga qo’ygan ustuvor maqsadlari moshiyatidan kelib chiqqan holda boshqaradi. Shaxs, bu asnoda, o’zining tanlagan ideallariga, uni yo’naltiruvchi g’oyalariga, ishonch e’tiqodlariga, qarashlariga, o’zga kishilar beradigan basholariga, o’ziga o’zi basho berish mezonlariga nomutanosib istaklar, xoxishlar, tilaklar vujudga keltirmaslikka, ularni to’xtatishga yoki batamom bartaraf etishga intiladi. Bu holat tashlili shundan dalolat beradiki, iroda bu o’rinda shaxsning xatti-harakatlarini jilovlash (to’xtatish), nazorat qilish, boshqarish, chetga og’ishdan saqlash (cheklash) funksiyalarini aks ettiradi.

Irodaning xatti-harakatlarni boshqarish funksiyasi shaxs uchun noxush, noqulay, yoqimsiz xoxish-istak, harakat va intilishni cheklash, to’xtatish, tiyish kabilardan iborat bo’libgina qolmay, balki inson shaxsiy faolligini muayyan jabshaga, sohaga yo’naltirish, o’z harakatlari quvvatini oshirish, barcha narsalarni umumiy maqsadga muvofiqlashtirishdan iboratdir. Irodaviy jarayon hamisha shaxsni faollikka chorlaydi, uni qat’iy yo’l belgilash sari yetaklaydi, barqaror harakat qilishga yo’naltiriladi, ikkilanish, shubshalanishning oldini oladi. Shuning uchun ham maqsadga yo’naltirilgan harakatlar, amalga oshirilgan intilish, ro’yobga chiqarilgan ezgu niyat shaxsda o’ziga ishonch tuyg’usini uyg’otadi, dadil amallar qilishga yo’naltiriladi, orzularni ushatishga nisbatan faol maylni shakllantiradi. Insonning erishgan yutug’i, muvaffaqiyati har bir irodaviy harakat barqarorligini ta’minlaydi, amallar tanlash, qaror qabul qilish, shaxsiy uslubni tarkib toptirishni jadallashtiradi, yangi irodaviy harakatlarni amalga oshirishni yengillashtiradi, o’zidagi irodaviy sifatlarning takomillashuviga puxta negiz shozirlaydi, irodaviy zo’r berishni taqozo etuvchi harakatlarni tatbiq qilish ko’nikmalarini shakllantiradi. Mazkur jarayon ham anglanilgan, ham anglanilmagan tarzda, motivlar kurashi orqali (kuchsiz), irodaviy zo’r berish, qiyinchiliklarni yengish tufayli namoyon bo’ladi.

Iroda uchun irodaviy xatti-harakat motivasiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Xuddi shu bois irodaning negizini shaxsning xatti-harakatlari va ishlarining keng ko’lamli, rang-barang xususiyatli motivlashtirilishiga omil(turtki) tariqasidagi eshtiyojlarni vujudga keltiradi. Psixologiyada motivlashtirishning uch turi mavjudligi ta’kidlanadi (psixologik hodisalarning bir-biri bilan jips bog’langan, lekin o’zaro to’la mutanosib bo’lmagan, nisbiy mustaqil ko’rinishlari motivlashtirish deyiladi).

Shaxsning eshtiyojlarini qondirish bilan hartlangan, uni faoliyatga undovchi (turtki) tarzda vujudga keluvchi motiv sifatidagi motivlashtirishdir. Mazkur holatda motivlashtirish faollik nima sababdan vujudga kelishini, shaxsni faoliyatni amalga oshirishga undovchi eshtiyojlar moshiyatini tashlillashga xizmat qiladi.

Motivlashtirish faollik nimalarga yo’naltirilganligini, nega aynan shunday xulq-atvor tanlanganligini, nima uchun boshqasiga e’tibor berilmaganligini asoslashga qaratiladi. Bu o’rinda motivlar shaxsning xulq-atvor yo’nalishini tanlashni aks ettiruvchi sabablar funksiyasini bajaradi. Bularning barchasi yaxlit holda keltirganida inson shaxsining yo’nalishini vujudga keltiradi.

Motivlashtirish-bu inson axloqi va faoliyatini o’zi boshqaruvchi vosita tariqasida namoyon bo’lishidir. Ushbu vositalar tarkibiga emotsiyalar, xoxishlar, tilaklar, qiziqishlar, mayllar va boshqalar kiradi. Masalan, emotsiyada insoniy fe’l- atvorning shaxsiy aks ettirish moshiyati basholanadi, binobarin, uning tub maqsadi faoliyat tuzilishiga mos tushmay qolsa, u taqdirda xis-tuyg’ular uning yo’nalishini o’zgartiradi. Buning natijasida fe’l-atvor qayta quriladi, oldingi harakatlarni jadallashtiruvchi yordamchi kechinmalar va boshqalar.

Shunday qilib, irodaviy harakatda uni motivlashtirishning uchta jabshasi (sohasi), ya’ni faollik manbai ekanligi, inson shaxsining y o’nalganligi, o’zini o’zi boshqarish vositasiligi aks etadi. Yuqoridagi mulohazalardan ko’rinib turibdiki, irodaning asosi motivlashtirishga sabab bo’luvchi eshtiyojlardan iborat ekanligi dalillab o’tiladi. Eshtiyojlar esa irodaviy harakatlar bajarilishini ta’minlaydigan yoki ularga to’sqinlik qiladigan motivlarga aylana boradi. Irodaviy harakatlarning motivlari (sabablari) muayyan darajada anglanilgan xususiyat kasb etadi va shaxsni ularni amalga oshirishga yo’naltirib turadi. Psixologiyada eshtiyojning anglanilganligi darajasiga asoslangan holda intilish, istak kabilarni psixologik jishatdan tafovut qilish mumkin.

Agarda ularning moshiyatini ta’rif orqali yoritishga harakat qilsak, u holda o’zaro farqini tezda aniqlab olish imkoniyatiga ega bo’lamiz. Intilish-etarli darajada anglanilmagan, farqlanish, tabaqalaxish imkoniyati sust eshtiyojdan tashkil topgan faoliyat motividan iboratdir. Masalan, shaxs yozgan maqolasini bosib chiqarishga intilishni xayoldan o’tkazish chog’ida nashriyotni ko’z o’ngiga keltiradi, muharrir bilan uchrashganda, sushbatlashganda mamnuniyat tuy g’usini xis etadi. Xuddi shu bois intilish ob’ekti bilan takror-takror uchrashuvga rozi bo’ladi va o’z intilishini davom ettirishga qaror qiladi. Biroq inson ba’zi shollarda unga shuzur-shalovat bag’sh etayotgan motiv (sabab) moshiyatini anglamaydi ham, chunki u qanday natijaga erixish mumkinligi to’g’risidagi ma’lumotga ega emas. Bundan ko’rinib turibdiki, intilish psixologik jishatdan yetarli darajada aniqlikni o’zida mujassamlashtirmaydi, ayrim shubshalar shukm surish eshtimoli mavjud, harakat unsurlari yuzasidan taxmin yetishmaydi.

Istak-shaxs tomonidan eshtiyojning yetarli darajada anglanilganligi bilan tavsiflanuvchi faoliyat motividir. Intilishdan farqli o’laroq istakda nafaqat eshtiyoj ob’ekti, balki uni qondirishning yo’l-yo’riqlari, vositalari ham inson tomonidan tushuniladi. Masalan, oliy maktab o’qituvchisi o’qitish samaradorligini oshirish istagini bildirib, bu holatni ijtimoiy eshtiyoj sifatida tasavvur etib, ta’limning faol metodlarini qo’llash shaqida o’ylaydi, o’z faoliyatini yangicha tashkil qiladi, iqtidorli, bo’sh o’zlashtiruvchi talabalar bilan individual ishlash grafigini ishlab chiqadi, qo’llanmalar yaratish rejasini tuzadi va hokazo.

Inson faoliyatining motivlari (motivasiyasi) uning yashash hart-haroitlarini aks ettiradi, shuningdek, shaxs tomonidan namoyon ettirilgan eshtiyojlarini fashmlash imkoniyatini vujudga keltiradi. Eshtiyojlar ahamiyatining o’zgarishi tufayli muayyan psixologik holatlarda motivlar kurashi paydo bo’ladi, bunda bir istak boshqa istakka nisban qarama- qarshi qo’yiladi, bu shaqida oldingi sashifalarida mukammal mulohazalar yuritilgan.

Qarshiliklar, qiyinchiliklar, nizoli vaziyatlarni yengish uchun irodaviy z o’r berishga to’g’ri keladi. Irodaviy zo’r berish to’g’risida mulohaza yuritilgan bo’lsa- da, lekin unga ta’rif berilmaganligi sababli ayrim aniqliklar kiritish joiz deb xisoblaymiz. Irodaviy zo’r berish-xis-tuyg’ular (Xissiyot) shakli xisoblangan shaxsning irodaviy harakatga (aktga) qo’shimcha motivlarni vujudga keltiruvchi, ba’zida ularni barbod qiluvchi, bilish jarayonlarini safarbar etuvchi, muayyan zo’riqish holati singari kechiriluvchi motivlar majmuasidir.

Irodaning individual xususiyatlari va fenomenlari mavjud bo’lib, inson faoliyatining maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirishni ta’minlaydi. Iroda shaxs faoliyatining ichki qiyinchiliklarini yengishga qaratilgan ongli tuzilmadan iborat bo’lib, u o’zini o’zi boshqarish sifatida dastavval o’ziga, o’z Xissiyotiga va xatti-harakatlariga shukmronlik qilishda aks etuvchi psixologik hodisadir. Irodaning kuchi yoki kuchsizligini aks ettiruvchi holatlar uning individual xususiyatlarini namoyon qiladi. Ana shu atamalardan kelib chiqqan holda irodasi kuchli va irodasi sust (kuchsiz) odamlar hamda ularning ijobiy va salbiy fazilatlari, sifatlari, xislatlari, illatlari to’g’risida mulohaza yuritiladi.

Irodasi sustlikning patologiyasi mavjud bo’lib, ular abuliya (yunoncha abulia-qat’iyatsizlik degan ma’noni anglatadi) va apraksiya (yunoncha apraxia- harakatsizlik ma’nosini bildiradi) atamalari bilan ifodalanadi. Abuliya- bu miya patologiyasi negizida vujudga keladigan faoliyatga intilishning mavjud emasligi, harakat qilish, uni amalga oshirish uchun qaror qabul qilish zarurligini anglagan tarzda shunday qila olmaslikdan iborat inson ojizligidir. Masalan, shifokor ko’rsatmalariga rioya qilish zarurligini to’g’ri fashmlagan abuliya kasali bilan shikastlangan bemor biror narsani bajarishga o’zini mutlaqo yo’llay olmaydi. Apraksiya-miya tuzilishining shikastlanishi tufayli yuzaga keladigan harakatlar maqsadga muvofiqligining murakkab buzilishidan iborat psixopatologik holatdir. Nerv to’qimalarining buzilishi miyaning peshona qismlarida yuz bersa, u holda xatti-harakatlarni erkin to’g’rilashda buzilish namoyon bo’ladi, natijada iroda akti bajarilishi qiyinlashadi. Abuliya va apraksiya-psixikasi og’ir kasallangan insonlarga xos, nisbatan noyob, fenomenal psixopatologik hodisalardir. Lekin pedagogik faoliyatda uchraydigan irodaning sustligi miya patologiyasi bilan emas, balki noto’g’ri tarbiya mashsuli bilan tavsiflanadi.

Iroda sustligining yaqqol (tipik) ko’rinishlaridan biri-bu yalqovlik xisoblanib, shaxsning qiyinchiliklarini yengishdan bosh tortishga intilishi, irodaviy kuch-g’ayrat ko’rsatishni qat’iy ravishda istamasligida o’zini aks ettiruvchi illatdir. Yalqovlik-shaxs ojizligi va irodaviy sustligining, uning shayotga layoqatsizligining, shaxsiy va ijtimoiy faoliyatga (hamkorlikka) loqaydligining ifodasidir. Yalqovlik-shaxsning ruhiy qiyofasi bo’lib, uzluksiz tarbiyaviy ta’sir va o’zini o’zi tarbiyalash orqali bartaraf etish imkoniyati mavjud ruhiy nuqsondir.