Yuksak xislar

Kishilik jamiyati bilan xayvonot olami o’rtasida psixologik tafovutlar yuksak xislarda o’z ifodasini topadi. Yuksak xislar ongli harakatlarni bajarishning ob’ektiv haroitlari, yo’nalishlari, mazmuni bilan uyg’unlashgan shaxs emosional holatining barqaror, murakkab tarkibida paydo bo’ladi va kechadi. Ko’plab kechirilayotgan emotsiyalarda, affektlarda, kayfiyatlarda yaqqollashgan umumlashma xislar yuksak xislar deb ataladi. Ular o’z tarkibiga sodda tuzilgan xislarni qamrab oladi, lekin oddiy xislar yig’indisidan iborat emas, chunki yuksak xislar mazmuni, sifati, shakli bilan aloshidalikka ega.

Shaxsda topshiriqni bajarish bilan bog’liq javobgarlik xissi har xil ma’noda kechiriladi;

tashvishlanish emotsiyasi (bir tomondan, xursandlik, ikkinchi tomondan esa qo’rqish xissi) sifatida;
o’z kuchiga, g’ayratiga, iftixoriga ishonch emotsiyasi tariqasida;
vazifaga jiddiy qaraydigan tengdoshlardan g’azablanish emotsiyasi sifatida;
hart-haroitlarni xisobga olishga nisbatan shubshalanish sifatida va hokazo.

Tashlildan ko’rinib turibdiki, javobgarlik xissining moshiyati ularning oddiy yig’indisidan iborat emas, balki jamoa a’zolarining eshtiyojiga aylangan voqelikni anglashdir. Masalan, kitob o’qib lazzatlanish bilan kitobni o’qib tugatish shodlik xissini farqlamoq lozim.

Psixologiya fanida yuksak xislar quyidagi turlarga ajratiladi:

mehnat faoliyatini davomida kechiriladigan xislar-praksik xislar (yunoncha-praxis so’zidan olingan bo’lib, ish, faoliyat, yumush degan ma’noni anglatadi);
intellektual xislar (latincha intellectusgan so’zdan olingan bo’lib, tushunish, aql degan ma’noni bildiradi);
axloqiy xislar (latincha moratis so’zidan olingan bo’lib, axloqiylik degan ma’noni anglatadi);
estetik xislar (yunoncha aistesis degan s o’zdan olingan bo’lib, xissiy idrok, xissiy degan ma’noni aks ettiradi).

Praksiz xislar. Shaxsning amaliy shayotining istalgan tarmo g’i, maqsadga muvofiq ongli faoliyati shaxsning ularga nisbatan muayyan munosabatda bo’lishning muhim sohasiga aylanib qoladi.