Shaxsning ustanovkasi yoki anglanilmagan mayllari

Psixologiya fanida xulq-atvor va faoliyatga qaratilgan anglanilmagan mayllar orasida muayyan darajada tadqiq etilgani ustanovka (ko’rsatma berish, yo’l-yo’riq ko’rsatish) muammosi shisoblanadi. Ushbu umumiy psixologik masala gruzin psixologi D.N.Uznadze va uning shogirdlari tomonidan keng ko’lamda o’rganilgandir.

Ustanovka inglizcha set deyiladi, o’zbek tilida esa ko’rsatma berish, anglanilmagan mayllar, yo’l-yo’riq ko’rsatish ma’nosida qo’llanilib kelinadi. Lekin keyingi atamalar uning shaqiqiy moshiyatini, ma’nosini o’zida mukammal aks ettirmaydi, shuning uchun terminni shech o’zgarishsiz qoldirsa ham bo’ladi. Odatda ustanovka deganda, bilish faoliyati bilan bevosita bog’liq bo’lgan eshtiyojni ma’lum uslubda qondirishga ruhiy jishatdan tayyor turishlik tushuniladi. Ustanovka shaxsning o’zi anglab yetmagan muayyan ruhiy holati yoki maylidir. Bunday holatda shaxs biron bir eshtiyojni qondirish mumkin bo’lgan ma’lum faoliyatga nisbatan ruhan tayyor turadi. Ustanovkaning mavjudligi va uning qonuniyatlari eksperimental tarzda ta’kidlab o’tilgan ilmiy maktab namoyandalari tomonidan aniqlangan. Mazkur tajribada sinaluvchiga ikkita, bittasi katta, ikkinchisi esa kichikroq soqqachani uzluksiz ravishda bir nechta (10-15) marta ko’zi yumuq holda paypaslab taqqoslash taklif qilinadi. Eksperimentning navbatdagi bosqichida soqqachalar almashtirilib, baravar jismlar har xil tuyuladi, ya’ni sinaluvchida illyuziya (noto’g’ri aks ettirish) holati yuzaga keladi. Bunday psixologik voqeaning vujudga kelishiga asosiy sabab shuki, ob’ektiv jishatdan o’zaro teng soqqachalar taqqoslanganligida ular bir biriga teng emas, degan mayl bilan favqulodda sub’ektiv haroitda ish tutilganligidir. Ushbu holat oddiyroq qilib tushuntirilganda, taqqoslash jarayoni ustanovka (ko’rsatma berish, yo’l-yo’riq ko’rsatish) asosida amalga oshirilganligi uchun shunday oqibatga olib kelgandir.

D.N.Uznadzening ta’kidlashicha, insonda ustanovka bilan bog’liq psixofiziologik holat markaziy nerv sistemasigina emas, balki uning periferik qismi faoliyatini ham mashsuli bo’lib shisoblanadi. D.N.Uznadzening tajribalarida sinaluvchining o’ng qo’liga navbat bilan avval katta, keyin kichik soqqachalar berib turiladi va bu vaziyat 10-15 marta takrorlanadi. Tajribaning oxirgi bosqichida sinaluvchining chap qo’liga bir-biriga teng soqqalar beriladi. Buning natijasida uning chap qo’lida ham ilyuziya, ya’ni noto’g’ri idrok qilish vujudga keladi. Ko’z bilan idrok qilishda ikkita o’zaro teng ob’ektlarni qayd qilishdagi ustanovka o’ng ko’zga ham o’z ta’sirini o’tkazgan. Eksperimental tarzda o’rganilgan ustanovkali vaziyatlarni takrorlash evaziga insoning o’ziga sezilmagan holda muayyan ob’ektlarda sub’ektga taalluqli «fiksal ustanovkalar» (qayd etilgan ustanovkalar) vujudga kelganligi aniqlangan. Demak, ustanovkani eksperimental tadqiqot etish natijasida anglanilmagan mayllar asta-sekin qayd qilinuvchi (fiksasion) darajasiga o’sib o’tish mumkin.

Ijtimoiy turmushda D.N.Uznadzening natijalariga o’xshash qator ma’lumotlar shaxsda mustaxkamlanib qolganligi tufayli ustanovka funksiyalarini bajarib kelmoqda: 1) boshlang’ich sinf o’quvchilarining oldida turgan ustanovkalar xuddi shunday toifaga kirganligi sababli o’qituvchining barcha topshiriqlarini darshol bajarishga tayyor turadilar; 2) shisobchilarga nisbatan qo’rs, rasmiyatchi deyishlik; 3) olimlarga nisbatan parishonxotirlik; 4) savdo xodimlariga nisbatan uddaburonlik, daromat qilishga ustasi faranglik; 5) bolaning shaqgo’yligi, sir tutmasligi; 6) qariyaning so’zi tugaguncha-o’salning joni uzilishi to’g’risidagi fikr mulohazalar ustanovkaga yaqqol misol bo’la oladi.

Shuningdek, ba’zi jamoalarda, guruhlarda, oilalarda ustanovkaga asoslanish, ularga ishonch noxush oqibatlarga olib keladi. Avtoritar tafakkur, milliy stereotip, etnik rasm-rusumlar ham ustanovkaga misoldir. Davolovchi shifokorning ustanovkalariga bemorning rioya qilishi irqchilik munosabatlari, ilmiy unvonli ziyolilarga berilgan super (orttirma) basholar va boshqalar ustanovkaning anglanilmagan shaklini o’zida mujassamlashtiradi. Shuni ta’kidlash joizki, ba’zi shollarda shaxs uchun anglanilmagan ustanovka o’z pozisiyasini aniq namoyish qilishda e’tiqot sifatida gavdalanadi, anglanilmagan omillar tariqasida aks etadi.

Gruzin psixologlari tomonidan ustanovkaning turlicha xislatlari (qo’zg’aluvchanlik,dinamiklik, statiklik, plastiklik-dag’allik, labillik-stabillik, irradiasiya-generalizasiya) va tiplari (diffuz, differiansiallashgan, fiksasiyalashgan) aniqlangan. Ularning fikricha, ustanovkaning ba’zi bir xislatlari mutanosibligi uning har xil tiplarining vujudga keltiradi. Psixoz va nevrozlar ustanovkaning patologik o’zgarishlarida o’z ifodasini topadi. Shuningdek, ustanovka inson shukmronligini va qudratini tashkillatirishning yuksak darajasi sanaladi. U xulq- atvorining batartibligi va izchilligining asosi shisoblanadi.Ularning mulohazalaricha, ustanovka insoning muayyan shaklda munosabat bildirishga yuksak yo’sinda umumlashgan tayyorgarlik holati, reaksiyaning yaqqol natijasining kodlashtirilgan neyrodinamik modeli, mazkur reaksiya vaqtini oldindan payqash, qolaversa yaxlit faoliyat tuzilishining ajralmas jabshasi shisoblanadi. Shuning uchun ustanovka o’zgaruvchanlik va barqarorlik jips birligini aniqlashga xizmat qiladi. U o’zining o’zgaruvchanlik bilan munosabat bildirishi javob qaytarishning barqarorligini ta’milaydi.

Ustanovkaning yuksakroq bosqichi anglanish ko’rinishga ega bo’ladi. Guruhiy va jamoaviy munosabatlarda uning a’zolarini ishontirish (ularga ta’sir o’tkazish) orqali muayyan yo’nalishga safarbar qilish; fikrlarda umumiylikni vujudga keltirish holatlari bunga yorqin misoldir ishonish va ishontirish odamlarning xarakter xislatiga, xulq-atvoriga bevosita bog’liq. Bu holat psixologiyada eksperimental tarzda tadqiq etilgan. Masalan, sinaluvchilarga ma’lum vaqt oralig’ida soatiga qaramay, sekundlarini o’z ichida sanash orqali bir minutning cho’zilishini aniqlash imkoniyatiga ega bo’lganlar. Keyinchalik bu sanash signal berish bilan tekshirilib turilgan, ba’zan «yol g’on» signallar, ya’ni lampochka yonish bilan tajriba bo’linishga yo’l qo’yilgan. qatnashchilarda eksperimentatorga ishonch bo’lganligi sababli xatolarga yo’l qo’yishgan.

Ishonuvchanlikni aniqlashda «konformizm» (kelishuv, murosa-yu, madora) dan foydalanilgan. Ichki va tashqi kelishuvchanlik (konformizm),ichdan kelishmovchilik (nokonformizm) guruhiy ishonuvchanlik moshiyatini o’rganish uchun ob’ekt sifatida foydalanishgan. Bir guruh odamlarning ochiq ovoz berish konformizmning namoyon bo’lishidir. Lekin konformizm «soxtalik»ni ham keltirib chiqarish mumkin, uning aks ettiruvchisi esa konformist deb ataladi, ko’pincha ideallardan voz kechish shollari ham uchrab turadi.

Xulq-atvor va faoliyatning anglanilmagan omillari qatoriga mayllar kiradi. Shali differensiyalashmagan, yetarli darajada anglanilmagan eshtiyojdan tashkil topgan xulq-atvor va faoliyatini amalga oshirishga undovchi omil mayl deb ataladi. Moyillik holatiga kirib borayotgan shaxs uchun jalb qilayotgan ob’ektida uni nima qiziqtirayotgani va qaysi alomat o’ziga tortayotgani sababi noaniqligi. Faoliyat maqsadi sub’ektiga noma’lumligi tufayli mayl shukm suradi. Bunday psixik holat insonlarda tez-tez uchrab tursa-da, lekin o’zining tezkor o’tkinchligi bilan boshqa voqealardan ajralib turadi. Odatda ushbu moshiyatli psixik holatni harakatlantiruvchi eshtiyoj so’nishi yoki tilakka aylantirish mumkin. Binobarin, u xoshish, niyat, orzu, fantaziya kabi shakllarga aylantirish tufayli shaxs tomonidan anglaniladi. Bunday shakldagi mayllarning odamlarda mavjud bo’lishi ularning yaqin va uzoq kelajakka intilishlardan dalolat beradi.

Z.Freyd mayllarga nisbatan o’ziga xos nazariya yaratgan bo’lib,u aksariyat holatda jinsiy (instinktiv) mayllar to’g’risida mulohaza yuritadi (libido-jinsiy mayl), «edip kompleks» («Shosh Edip» asari bo’yicha), «psixoanaliz» atamalari orqali qo’rqish, shimoya, begonalashish singari instinktiv moyillikni talqin qiladi.

Shuni ta’kidlab o’tish o’rinlik, har qanday anglanilmagan mayllar o’zidan o’zi yo’qolib ketmaydi, balki ular bir bosqichdan, ko’rinishdan ikkinchi turga, shakllarga almashadi, mutlaqo boshqacha yangi sifatga ega bo’ladi. Ular maqsadga, talabga o’sib o’tishi bilan anglanilganlik darajasiga erishadi. K o’ngil g’ashlik, ruhan bezovtalanish, noma’um xatti-harakatlar sababi insonga noma’lum bo’lsa, ular anglanilmagan darajada ekanligini bildiradi va mayl funksiyasini bajaradi.