Eshtiyoj to’g’risidagi tushuncha
Eshtiyoj to’g’risidagi tushuncha
Psixologik nuqtai nazardan borliq to’g’risida mulohaza yuritilganda, tirik mayjudodlarning (oddiy tuzilishga ega bo’lganidan tortib, to murakkabigacha) tevarak- atrof bilan shayotiy ahamiyatga ega bo’lgan, turli xususiyatli bog’lanishlarni ta’minlab turuvchi faoliyati (qaysi darajasi, shakli ekanligidan qat’i nazar) ularning barchasi uchun umumiy bo’lgan xususiyat shisoblanadi. Ularning faolligi tufayli murakkab tuzilishli faoliyat yuzaga kelib (onglikning mashsuli sifatida), turli-tuman moshiyatli, har xil ko’rinishdagi eshtiyojlar (ularning toifalarga aloqadorligi, kelib chiqishi jishatidan biologik, moddiy, ma’naviy va boshqalar)ni qondirish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu boisdan faollik faoliyatining asosiy mexanizmlaridan birinchi bo’lib, tirik mayjudodlarning o’z imkoniyati darajasida tashqi olam ta’sirlariga javob qilish uquvchanligining tarkibi sanaladi.
Borliqdagi jonli mayjudodlarning o’ziga xos tarzda, muayyan yo’nalishda, ma’lum darajadagi kuch bilan xatti-harakatni amalga oshirishga undovchi eshtiyojlar ular uchun faollik manbai vazifasini bajaradi. Psixologik manbalarga asoslanib fikr yuritganimizda, eshtiyoj-jonli mavjudod (shayot kechirishining yaqqol hart-haroitlariga uning shularga tobe ekanligini ifoda etuvchi va mazkur hart-haroitlarga nisbatan faolligini namoyon qiluvchi holat tariqasida ifodalanadi.
Insonning faolligi boshqa mavjudodlardan tub darajada ham moshiyat, ham shakl jishatdan tafovutga ega bo’lib, yuzaga kelgan eshtiyojlarning turli vaziyatlarda qondirilishida o’z ifodasini topadi. Jumladan, mavjudodlar va shayvonlar o’zlarining tanasi va uning a’zolari tuzilishiga, instinktlarning turli- tumanligiga binoan, o’z o’ljasini tutib olishga nisbatan intilishni vujudga keltiruvchi tabiiy imkoniyati uni oldindan payqash sezgirligi orqali zudlik bilan faol harakat qiladi. Shayvonlar eshtiyojlarining qondirilishi jarayoni qanchalik maqsadga muvofiq ravishda kechgan bo’lsa, bu esa o’z navbatida, ularning qurshab olgan yashash mushitiga yengillik bilan moslashuvini ta’minlaydi. Masalan, asalari xatti-harakatining tug’ma, irsiy dasturi uning gulshira (nektar) yig’ish eshtiyojlari bilan cheklanib qolmasdan, balki bu eshtiyojlarni qondirish ob’ektlari (gullarning navlari, ularning uzoq va yaqinligi, qaysi tomonda joylashganligi, mo’l-ko’lligi kabilar ham) aks etadi. Shu boisdan mavjudodlarning eshtiyojlarida ularning faolligi omili sifatida tabiiy alomatlar, instinktlar, hartsiz reflekslar va hokazolar bevosita qatnashadi.
Lekin insonlarning faolligi va ularning faolligi manbai shisoblanmish insoniy eshtiyojlar tubdan boshqacha manzaraga ega bo’lib, biologik hartlanganlikdan tashqari, moddiy va ma’naviy ko’rinishlardan iboratdir. Odamning eshtiyoji unga ta’lim va tarbiya berish jarayonida shakllanadi, ya’ni insoniyat tomonidan yaratilgan ijtimoiy tajriba, ko’nikma malaka, odat, ma’naviyat, qadriyatlar bilan yaqindan tanishish, ularni o’zlashtirish orqali amalga oshiriladi. Tabiat tomonidan vujudga keltirilgan jism, narsa, buyum inson uchun biologik eshtiyojni qondiruvchi o’lja ma’nosini va ahamiyatini yo’qotadi. Odam boshqa mavjudodlardan farqli o’laroq, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot davrining xususiy eshtiyojlariga xizmat qiluvchi muayyan buyumni zaruriyat talabiga binoan tubdan qayta o’zgartirishga, takomillashtirishga qodir ongli zotdir. Xuddi shu boisdan odamning o’z eshtiyojlarini qondirish jarayoni ijtimoiy tarixiy taraqqiyot darajasi bilan o’lchanadigan faoliyat shakli va turini egallashning faol, muayyan maqsadga yo’naltirilganligi, ma’lum rejaga asoslangan ijodiy ko’rinishi sifatida aloshida ahamiyat kasb etadi.
«Insoniyatga xos bo’lgan eshtiyojlarning mazmuni, shakli va qondirilishi» usuli ijtimoiy tarixiy taraqqiyot davrida rivojlanib, o’zgarib va takomillashib boradi. Hozirgi zamon kishisining eshtiyojlari va ularning qondirilishi ajdodlarnikidan ham, avlodlarnikidan ham tubdan farqlanadi, lekin etnopsixologik xususiyatlar ta’siri o’z ahamiyatini yetarli darajada yo’qotmaydi. Shaxsning eshtiyojlarini to’la-to’kis qondirish uni komil inson sifatida kamol toptirishning eng muhim hartlaridan biri shisoblansa-da, lekin bu uning ustuvor ekanligini bildirmaydi, chunki boshqa ta’sirchan omillar ham mavjuddir. Kamolotga erishishning muhim hart-haroiti shisoblanmish mehnat insonning eshtiyojiga aylanmasa, u o’z eshtiyojlarining yengil, oson yo’llar bilan qondirishga harakat qilsa, inqirozga uchraydi. Yengil yo’l bilan o’z eshtiyojlarini qondirish ijtimoiy qonun va qoidalarga zid xulq-atvor manbaiga aylanishiga, jinoiy xatti-harakat kelib chiqishiga, tekinxo’rlik illatining namoyon bo’lishiga zamin shozirlaydi.
Shuquqiy, demokratik jamiyat kishisi shaxsini shakllantirishga nisbatan qo’yilayotgan eng muhim talablardan biri-unda mehnat qilish eshtiyojini, mehnatdan faxrlanish tuyg’usini va undan lazzatlanish shissini tarkib toptirishdan iboratdir. Mehnatga nisbatan eshtiyojning vujudga kelishi sanoatda va qishloq sho’jaligida ishlab chiqarishni rivojlantirish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, mehnat qilish haroitlarini yaxshilash, mehnat faoliyati umumdorligini oshirish,ish vaqtidan oqilona foydalanish imkoniyatini yaratadi va faqat mehnatdagina o’z imkoniyatini namoyon etuvchi, bunyodkor, vatanparvar, fidoiy shaxslarni shakllantiradi. Kishilarning iqtisodiy eshtiyojlarini qondiruvchi, ba’zan og’ir va zerikarli tuyulgan mehnat turi vatanparvar, komil insonlikka intiluvchi shaxs uchun quvonch, qoniqish, shatto roshat-farog’at shis- tuyg’ularining manbaiga aylanishi mumkin.
Yuksak malakali mutaxassislar tayyorlashga qaratilgan «Ta’lim to’g’risida» gi qonunda va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da o’quvchilar va talabalarning mehnat tarbiyasi va kasbga yo’naltirilishiga aloshida ahamiyat berilgandir.
Respublika fuqarolarida ma’naviy eshtiyojlami vujudga keltirish va shakllantirish istiqlol harofati bilan muhim ahamiyat kasb etib, ijtimoiy tarbiyaning muhim bo’g’iniga aylandi.
Shuquqiy, demokratik jamiyatning asosiy vazifalaridan biri- insoniy eshtiyojlarni tarkib toptirish, ularni barkamol shaxs kamolotiga yo’naltirish, ma’naviyatni egallash bilan uzviy bog’lab amalga oshirishdan iboratdir.