SABZAVOT
SABZAVOT Odamlar sabzavotni ovqatga juda qadimdan ishlatib keladilar. 0‘rta Osiyoda piyoz, sabzi, qalampir, turp va boshqa sabzavot ekinlari 2 ming yildan ilgari ham ekilgani ma’lum.
Sabzavot o’tsimon o’simlik bo‘lib, uning biror sersuv qismi, chunonchi sabzi, turp, sholg‘omning etli ildizmevasi; karam va salatning barglari: gulkararrining g‘unchasi: rovochning barg bandi; pomidor, bodring, baqlajonning mevasi yangiligida yoki qayta ishlangan holda iste’mol qilinadi.
Ovqatga o‘ziga xos ta’m beradigan, turli oshko‘klar (selderey, petrushka, ukrop) ham sabzavotlarga kiradi.
Sabzavotlar mazali bo’lishi bilan birga juda foydali hamdir. Qutb doirasida limon o‘smaydi, lekin u yerning iqlimi kolrabiga juda mos.
Bu o‘simlikda vitamin S limondagidan kam emas. Shimolda yashovchilar lavsha (singa) kasalligi bilan og’rimasliklari uchun vitamin S ning ahamiyati juda katta. Tuzlangan karamda ham vitamin S ko‘p boladi.
Tez yetiladigan, sovuqqa chidamli sholg’om hatto muzli Grenlandiyagacha yetib borgan. Sholg’omda karotin moddasi bor.
Lekin karotin hali vitamin A emas. Karotin vitamin A ning «yarimfabrikati»: u organizmda bolalarning o‘sishiga yordam beradigan, ularni shabko’rlikdan va yuqumli kasalliklardan asraydigan vitamin A ga aylanadi.
Karotin qalampir, pomidorda va qizg‘ish-to‘q sariq rangli boshqa barcha sabzavotlarda bo’ladi. Karotin eng avvalo sabzida topilgan. Sabzi lotinchada «karota» deyiladi, «karotin» ham shu nomdan olingan.
Sabzavotlarda odam organizmi uchun zarur bo’lgan kalsiy, magniy, natriy, temir, fosfor va, ayniqsa, kaliy kabi mineral tuzlar bor.
Temir tuzlari qovun va pomidorda ko‘p. Bu tuzlar bolalar va keksalarga ayniqsa zarur. Bodring ishtahani ochadi, qalampir ovqatni xushxo’r qiladi, ovqat hazm bolishiga yordamlashadi.
Sabzavotlardan parhez taomlar tayyorlanadi.
Sabzavot odamlarning sog‘lom bo’lib yurishiga yordam beribgina qolmay, balki kasallikka ham davo bo‘ladi. Xalq orasida piyozning shifobaxsh xususiyatlari haqida ko‘p gapiriladi.
Abu Ali ibn Sino piyozni ko‘pgina kasalliklarga davo sifatida va ishtaha ochish uchun qollagan. Nima uchun piyoz archilgan va to‘g‘ralganda kishining ko’zidan yosh oqadi?
To‘g‘ralgan piyozdan uchuvchi moddalar (piyozni himoya qilib turuvchi) — efir moylari tarqaladi. Rus olimi B.R Tokin o‘simliklardagi uchuvchi moddalar (Tokin ularni fitonsidlar deb atagan), jumladan, sarimsoq va piyozdagi fitonsidlar zararli bakteriyalarni oldirishini ni «pomo doro», ya’ni «oltin olmalar» deb isbotlab bergan.
Fitonsidlar faqat atashgan. Hozirgi biz ro‘zg‘orda ishlatib keo’simlikiarning o’zini emas, balki odamlarni layotgan pomidorning nomi shundan olingan. ham bakteriyalardan himoya qiladi.
Yer kurrasida sabzavot o‘simliklarining bir vot o’simliklari inson qo’lida o‘zgara borib, yuz yigirmadan ortiq turi bor.
Ular dalalar va madaniy o’simlikka aylandi. Sabzi qizg’ish va sabzavot yetishtiriladigan yerlarga o‘z-o‘zidan sariq rangli bo’lib, undagi karotin moddasi kelib qolgan emas.
Yunonlar yowoyi petrush- ko‘paydi, sabzining ildizmevasi ham kattaka o‘simligidan Olimpiada o‘yinlari lashdi. Yovvoyi turp kalamush dumidan g’oliblariga gulchambar yasaganlar.
Indeyslar yo‘g‘on bo‘lmagan bo‘lsa, hozir og’irligi 30 ki sabzavoti bolmish pomidor Yevropada dast logramm keladigan yapon turpini qo’lda lab gulzorlarni bezash uchun ekilgan.
ko’tarib turish qiyin. Bundan ham og‘ir bo’lgan Amerikadan birinchi keltirilgan pomidor meulkan qovoqlarni aytmaysizmi, har birining valarining rangi sariq bo’lgan. Italyanlar ular- og’irligi 100 kilogrammgacha boradi.
Albatta, bunday ajoyib o‘zgarishlarning sodir bolishi uchun minglab yillar kerak bo’lgan. Uzoq vaqt mobaynida kishilar urugiik uchun ulaming eng yaxshilarini tanlab keldilar.
Vaqt o’tishi bilan turli sabzavotlarning mahalliy navlari yaratildi. Dehqonchilik ilmiy asosda olib borilishi munosabati bilan sabzavot- larning yana yangi-yangi navlari yaratilmoqda.
