ИРСИЯТИНГИЗНИ БИЛАСИЗМИ?
«Онасини кўриб қизини ол»
Узбек халқ мақолларидан
Ушбу китобга ирсиятнинг нима алоқаси бор дерсиз? Оғриқларнинг ва касалликларнинг кечиши, асоратлари, эҳтимол тутилган оқибатлари инсоннинг ирсиятига, мижозига, асаб-руҳий тизимнинг ўзига хослигига кўп жиҳатдан боғлиқ.
Инсоният ўзининг келиб чиқиши, дебочаси ва ирсияти билан Одам алайҳиссаломнинг давридан буён қизиқиб келган.
Бу қизиқиш рўзи-маҳшаргача сўнмайди. Бу борада миллионлаб изланишлар қилинган, минглаб китоблар ёзилган, юзлаб ихтиро ва кашфиётлар очилган, аммо ирсиятдек ҳадсиз уммоннинг тубигача ҳали етиб борилмаган.
Бу муаммо пайғамбарлар, авлиёлар, алломалар, файласуфлар, шоир у шуаролар. илм аҳкомлари тафаккурларини банд қилган, турли макон ва замонларда у турлича талқин қилинган. Ҳадиси шарифларда
Расулуллоҳ (с.а.в) умматларига уйланишда адашмасликни, аёл киши ўзига ўхшаб кетадиган фарзанд тугиб беришини таъкидлаганлари келтириб ўтилган.
Шоирлар султони Алишер Навоий ушбу сатрларни битганларида ирсиятнинг моҳиятларини ажиб ҳикмат ва истиоралар билан баён қилганлини кўриниб турибди;
Нодон, ножинс авлодим киши бўлсин дебон,
Чекма заҳмат яхши бўлмас ҳеч касофат оламинг.
Ким кучук бирлан хўтикка қанча қилса тарбият,
Ит бўлур, эшишк бўлур, бўлмаслар асло одаминг.
Бугунги кун тиббиётига 10 мингдан ортиқ касалликлар, 20 мингдан ортиқ аломатлар уйгунлашмаси (синдромлар), 100 мингдан ортиқ аломатлар (симптомлар) маълум бўлиб, шулардан 4000 га яқини ирсий, яъни халқ тили билан айтганда суяк сурадиган дардлар ҳисобланади.
Ҳар йили тиббиёт фанига 100 га яқин янги касалликлар рўйхати киритилади, ваҳоланки бундан атиги 30-40 йил муқаддам ирсий касалликлар сони 2500 дан ошмас эди. Бугунги кунда дунёга келаёт- I ан чақалоқларнинг 12,5% га яқин қисмида турлитуман норасолик ва меъёрдан четлашишлар аниқланмоқда,ҳолбуки 1984 йилда ушбу кўрсаткичлар ҳам 11,3% дан ошмас эди.
Ана шу гуруҳга мансуб беморларнинг 5.0% га яқин қисмида ирсий. яъни суяк сурувчи касалликлар аниқланади. Бугунги кун медицинаси 4000 ирсий касалликларнинг 500 га яқинини даволаш имконига эга, аммо уларнинг 3500 дан ортиги ҳанузгача бедаво дард бўлиб, тиббиётнинг долзарб муаммолари сафида зурибди.
Ирсий хасталикларни учта катта гуруҳга тақсимлаб ўрганиш қабул қилинган.
1. Генга боглиқ.
2. Хромосомага боғлиқ.
3. Тератоген (ҳомиладорлик даврида ҳомила шикастланиши билан боглиқ).
Демак, ирсият, туғма хасталиклар бугунги кун тиббиёти ва жамиятининг долзарб муаммоларидан ҳисобланар экан. уларнинг моҳиятини баён қилиб ўтишимизга тўғри келади. Хўш. ирсиятимизнинг асоси бўлган геннинг ўзи нима экан?
Маълумки, ҳар қандай тирик жонзотнинг таркибий ва вазифавий бирлиги ҳужайра ҳисобланади.
Ҳужайранинг меъёрдаги фаолият юритиши учун зарур бўлган оқсилларнинг сони юз мингдан ошади.
Оқсиллар 20 хил аминокислотадан гашкил топган, уларга аланин, глицин, глутамин кислота, гистидин, глютамин, аспарагин, валин, лейцин, изолейцин, метионин, аргинин. тизин. треонин, тирозин, триптофан. фенилаланин, аспарагин кислота, серин. пролин, цистеинлар киради.
Оқсил таркибида у, ёки бу аминокислотанинг танқислиги вужудда кечувчи кимёвий реакцияларнинг меъёрдан четлашишига ва алал-оқибат касалликларга олиб келади.
Овқат таркибида ёғлар, углеводлар етарли бўлса-да, оксилнинг умуман бўлмаслиги вужуднинг нобуд бўлишига олиб келади. Айрим аминокислоталар вужудда синтез бўлмайди, шу боисдан ҳам овқат билан кириб турмаса, огир хасталиклар келиб чиқади.
Лизин, метионин, триптофан, цистеин, фениаланин айнан ана шундай аминокислоталар сирасига киради.
Ҳар бир ҳужайранинг таркибида ўзак-ядро бўлиб, ана шутаркибий қисм ичида аминокислоталарнинг маълум бирик масидан иборат спиралсимон ип бор бўлиб, у дезоксирибонуклеин кислота (қисқача ДНК) деб аталади.
Айнан мана шу таркибий қисми-ирсиятимизнинг асоси, яъни ирсий дастур ҳисобланади. Ана шу дастур умримизнинг адоғига қадар нобуд бўлаётган ҳужайра ва тўқималаримизнинг айнан шундайи билан янгиланиб, тўлатилиб туришини, шакл-шамойилимиз.
хулқ-атворимизни зурриёдлармизга берилишини таъминлаб туради. Бугунги кун физиолог ва тиббиёт олимларининг аксарияти инсон танасининг барча тўқималари ҳар 7 йилда тўлиқ янгиланади, деган фикрда якдилдирлар (тери эпителий- си ҳар 4-6 кун. ичак эпителийлари 7 кунда, лейкоцитлар ҳар 4 ойда янгиланади).
ДНК 1869 йилда аниқланган бўлса-да, фақат 1949 йилга келибгина унинг ирсиятга алоқаси борлиги исботланди.
ДНК ни оддий кўз билан кўриб бўлмайди, уни фақат электрон микроскопдагина, 7 млндан ортиқ катташ- тириб кўриш мумкин. Демак, мана шу ДНК аталмиш ирсий дастурнинг зарарловчи омил томонидан шикастланиши, аминокислоталар ўрнининг алмашинуви, ёки бирортаси йўқолиб кетишига. бунинг оқибатида эса ирсий, яъни генга боглик касалликларга олиб келади.
Энди иккинчи гуруҳга мансуб. яъни хромосомага алоқадор касалликларни тушуниб етишга ҳаракат қиламиз.
Ҳар қандай ҳжайрани микроскоп остида кузатсак, унинг ўзагига кўзимиз тушади, ўзак ичида эса синчиклаб кўздан кечирилганда хромосома аталмиш таркибий қисмни фарқлаш мумкин, у бўялганда рангни ўзига яхши олганлиги учун шундай номланган (лотинча хромос-рангдор, сома-тана). Хромосоманинг 90% яқин қисмини ДНК ва оқсил ташкил қилади.
Хромосомалар ҳужайраларнинг бўлиниши ва кўпайишини таъминлаб туради. Хромосомалар 1935 йилда Томас Морган томонидан ирсиятга алокаси аниқланган.
Бир турга мансуб жониворлар ва ўсимликларнинг барча ҳужайраларида хромосома сони бир хил, ҳар хил турга мансуб жониворлар ва ўсимликларда эса уларнинг миқдори турлича бўлади.
Сичқонларда уларнинг сони 40, каламушларда 42, тулкида 34, чўчқада 38, қуёнларда44, одамсимон маймунларда 48, эшакларда 62, отларда 64, дрозофила пашшасида эса бор йўғи 8 та бўлади.
Одамда эса уларнинг сони 46 та бўлиб, 44 таси аутосома, 2 таси эса жинсни белгиловчи хромосома деб аталади.
Ҳар бир ҳужайра таркибида бир хил шакл ва ўлчамга эга бўлган иккита хромосома мавжуд, уларнинг биттаси отадан, биттаси эса онадан ўтган бўлиб, гомологик хромосомалар дейилади.
Ана шу хромосомалар сонининг камайиши, кўпайиши, жойлашиш тартибининг бузилиши хромосомага боглиқ ирсий касиллпкларга олиб келади. Масалан, 1959 йилда эркакларда бўйнинг ҳаддан ташқари узунлиги, кўкрак безларининг катташиши, моякларнинг кичиклашиб кетйши, бепуштлик, ақлий заифлик билан кечувчи Клайнфельтер синдроми деган касаллик аниқланган. Ушбу норасоликда 44-хромосома одатдагидек эмас, балки бир дона ортиқча хромосома қўшилиши оқибатида шундай нохуш аломатлар юзага келади.
Ирсий касалликларнинг асосида мутация аталмиш бало ётади. Мутация-бу ташқи ва ички зарарловчи омиллар таъсирида ген, хромосома таркиби, ўрни, жойи ўзгариши деганидир.
Демак, биз хромосомага боғлиқ норасоликларни баён қилиш асносида муаммони тушунтириб ўтишга ҳаракат қиламиз. Аёлларнинг 23-жуфт хромосомасида иккита — XX, эркакларникида эса XV жуфтликлар аниқланади.
Тиббиётда Шерешеский-Тернер синдроми деб аталадиган ирсий касаллик мавжуд. бу норасоликда хромосомалар 46 та эмас, балки 45 та бўлади.
Ана шу арзимасдек туюлган ўзгариш беморнинг бўйи пастлигига, бепуштликка, ақлий заифликка олиб келади.
Бош кичиклиги, бўй пастлиги. ақлий заифлик, юрак нуқсони билан намоён бўлдувчи Даун касаллигида 21 жуфт хромосома 2 та эмас, балки 3 та бўлади. Бу огир норасолик бугунги кунда ҳар 500 нафар чақалоқдан биттасида учрамоқда.
Ирсиятшунос олимлар аёл киши қанчалик кеч ҳомиладор бўлиб, фарзанд кўрса, Даун касаллиги билан дунёга келиш эҳтимоли шунчалик катта бўлишини аниқлаганлар. 20-25 ёшлар оралигида фарзанд кўрган 1000 нафар аёл ҳисобида Даункасаллиги билан туғилиш 4 тани, 35-39 ёшлар оралиғида эса 11 нафарни ва ниҳоят 45 ёшдан кейин эса 104 нафарни ташкил қилади.
Хўш, нима учун аёлнинг ёши ўтгани сайин норасо зурриёд туғиши эҳтимоли ошиб боради. деган савол тугилиши табиий! Бунга қуйидаги ҳолатлар сабаб бўлади:
1. Табиий кексайиш, турли туман касалликлар, яллиғланиш жараёнлари ва заҳарланишлар оқибатида организмда кислоталар миқдорининг ошиб кетиши.
2. Гормонал ўзгаришлар.
3. Овқатдан, сувдан, ҳаводан сурункали равишда заҳарланишлар.
Жумладан, олимларнинг текширишларига кўра, Даун касаллиги асосан кимёвий заҳарланишлар кўп учрайдиган шаҳарлар аҳолиси орасида кўпроқ учрайди.
Табиатнинг ўзи бизга ҳар қадамда ибратдир; кексайган дархт мевалари билан забардаст ниҳол мевасини солиштирсангиз, изоҳга ҳожат қолмайди.
Суяк сурадиган касалликларга пес (витилиго), буйраклар поликистозлари, карлик, меъда ости безининг кистофибрози, холестеринлар кўплиги оқибатида юзага келувчи хафақон, юрак-қон томир тизимининг айрим касалликлари ва норасоликлари, қандли диабет, кўрлик, ақлий заифликнинг айрим шакллари, паканалик, бармоқлар қисқалиги, бармоқларнинг бирикиб тугилиши.қўшимча бармоқлар мавжудлиги кира- ди.
Агар ирсий касаллик ҳар бир навбатдаги бўғин авлодла- рида учраса, у аутосом-доминант, агар айрим бўғин вакилларида учрамасдан, кейинги бўғин авлодларида намоён бўлса, аутосом-рецессив ирсий касаллик дейилади.
Мен шундай оилаларни биламанки, уларнинг ҳар бир бўғим авлодларининг умри ўртача 40-55 йилни ташкил қилади. Мазкур популяцияларда 60 ёшга кирганлар жуда кам, 70 ёшга етганлар эса уму- ман йўқ.
Менинг она томондан аждодларимнинг катта фоиз қисми 90-100 йил умр кўрганлар (Мактаб момом 101 ёшга кирган эдилар).
Шу билан бирга жинсга боғлиқ ҳолда авлодларга берилувчи ирсий касалликлар ҳам мавжуд. масалан қон ивимаслиги билан намоён бўлувчи гемофилия асосан авлодларнинг эркак жинсли вакилларида учрайди, қиз болалар эса фақат касаллик ирсий ахборотномасини ташувчи бўлиб. ўзларида қон иви- маслиги кузатилмайди.
Шу билан бирга мушаклар заифлиги ва фалажланиш билан кечувчи мушак дистрофияси дб аталган касаллик ҳам гарчанд аёллар ташувчи ҳисобланса-да. асосан эркакларда учрайди.
Олимларнинг ҳисоб-китобларига қараганда агар онада қандли диабет бўлса, болаларнинг хар 3 тадан биттасида, отада бўлса ҳар 5 тадан 1 тасида, агар иккаласида ҳам кузатил- са ҳар 2 та боладан биттасида, ёки ҳаммасида кандли диабет кузатилади.
Шу билан бирга атеросклероз, меъда ичак яраси касаллиги.меъда ости безининг кистофиброзиуковисцидоз, сил, аллергик хасталиклар, ревматизм, шизофрения ҳам ирсий мойилликка эга.
Бу дегани ноқулай яшаш шароитида ушбу касалликлар авлодларнинг ҳар бир бўғинида намоён бўлади деганидир.
Бугунги кунда айрим ривожланган давлатлар аҳолисининг 10-12 % қисмида қандли диабет, 30-40% га яқин қисмида семириб кетиш. 15-20% гача қисмида аллергик ҳолатлар. 25% гача қисмида хафақон кузатилиши айниқса қайғулидир.
Менинг Абдурашид деган амаким бўларди. (Аллоҳ раҳматига олган бўлсин).Қишлоқда кимдир бошқа биров билан қуда-анда тутинмоқчи бўлса у кишидан маслаҳат сўрарди.
Амаким эса «Фалончининг бобоси (момоси. бобокалони, момокалони ва ҳаказоси) пес, ёки лўли бўлган. шу боисдан ҳам қуда бўлишни маслаҳат бермайман», — дерди.
Ёки аксинча. «Писмадончанинг аждодлари орасида валийлар. олимлар, уламолар, фузалолар чиққан, қуда бўлавер, Худо хоҳласа, ҳаммаси яхши бўлади», — қабилида маслаҳатлар берарди.
Уиинг маслаҳати билан қурилган оилалар жуда барқарор ва мустаҳкам бўлар, ажрашишлар деярли кузатилмасди. Чунки амаким қишлоқ уруг-аймоқчилиги, уларнинг ирсиятини қонуниятларини жуда яхши биларди.
Албатта. айрим ирсий касалликнинг фақат мойиллигигина авлодларга берилиши, яхши шароитда тарбия оладиган бўлса намоён бўлавермаслиги мумкин. Алкоголизм, гиёҳвандлик, кашандалик, тажовузкорлик, токсикоманлиялик, экологик буҳронлар ирсий касалликларнинг юзага келиши жадаллигини бир неча карра ошириб юборади.
Хўш, нима учун яқин қариндошлар орасидаги никоҳдан кўпроқ ирсий хасталар ва майиб-мажруҳлар туғилади, деган савол туғилиши табиий.
Ҳамма гап шундаки, узоқ эволюцион ривожланиш пиллапояларида бизнинг бир қанча бўғин аждодларимиз ташқи ва ички зарарловчи омиллардан (радиация, касалликлар, моддалар алмашинувининг бузилишлари, жароҳатланишлар, асабийлашишлар) шикастланиб, ирсиятимиз учун жавоб берувчи ген қисмларимиз ортга қайтмас тарзда издан чиққан.
Аммо, Аллоҳнинг ҳикматларидан бири шундаки, эркакнинг хаста генини аёлнинг соғлом гени мувозанатлайди, аёлнинг мажруҳ гени эса эркакнинг бақувват шу аллел ген деб аталмиш қисмидан қувват олади.
Шу боисдан ҳам ўзаро яқин қариндош бўлмаганларнинг никоҳида ирсий касалликларнинг учраш жадаллиги у даражада кўп эмас.
Энди, акаука, опа-сингил, опа-ука, ака-сингил, тоға-жиян, амаки-жиян қуда-анда бўлди, дейлик.
Бу ҳолда уларнинг аллел генлари. яъни айнан бир аъзо ва тизим фаолияти учун масъул генларнинг иккаласи ҳам бир хилда шикастланган бўлади, чунки уларнинг ота-оналари битта.
Бунинг оқибатида бола майиб- мажруҳ туғилади. Ўзларини «оқсуяк» деб ҳисоблаб, «қора» лар билан қуда бўлмайдиган одамлар популяциясида бундай ногиронларнинг нисбатан кўп учраши ҳам шундан.
Мен бундай уруғ-аймоқларнинг кўпларини биламан, уларнинг оиласини узоқ йиллар кузатиб даволаб тураман ва яқин қондошлар орасидаги никоҳнинг зарари ҳақида тушунтириш ишларини олиб бораман.
Аммо, уларнинг аксарияти асрлардан асрларга ўтиб келаётган носоглом тушунча ва аҳмоқона удумларни рўкач қилиб қонни янгилашни истамайдилар, оқибатда янгиянги авлодлар орасида ногиронлар туғилиши ҳанузгача давом этиб келмоқда.
Шу ўринда бироз лирик чекиниш; Менинг фикри — ожизимча инсонлар ирқи, миллати, диний эътиқодлари, шакл-шамойилларидан қатъий назар Одам алайҳиссалом билан Момо ҳавомизнинг тенг ҳуқуқли зурриёдларидир, уларни «мен оқсуяк», «сен қорача» қабилида ажратиш ҳатто пайғамбаримиз замоналарида ҳам бўлмаган.
Жаноби пайғамбаримизнинг «Араб бўлганларнинг араб бўлмаганлардан афзаллиги йўқ» деган ҳадислари ҳам инсонларнинг ҳаммаси Аллоҳнинг бирдек бандаси эканлигидан дарак берган.
Ул зоти бобаракот ҳатто ўзларининг Қурайш қабиласи аҳлини бошқа қабила одамларидан юқори қўйишни таъқиқлаганлар.
Инсонлар фақат ўзларининг эътиқодлари, инсонийлик ва ватанпарварлик даражалари, самимияти билан- гина бир-биридан фарқ қиладилар, холос.
Бу борада ҳазрати шайх мавлоно Жалолиддин Румийнинг дунёқарашлари менга жуда маъқул келади;
Машига ким бўлмагш, кел барибир,
Даҳри-ю, оташпарастсан барибир.
Неча бор паймоншикастсан, барибир.
Ноумид қўймас сени остонамиз,
Машига ким бўлмагш, кел барибир!
(Жамол Камол таржимаси)
деган сатрлари ҳазрат ҳамма инсонларни Аллоҳнинг ердаги халифаси деб бирдек севганларидан ишоратдир!
Бизнинг республикамиз бугунги кунда ўзининг иқтисодий, ижтимоий, тиббий жиҳатлари бўйича жаҳон андозаларига яқинлашиб бормоқда.
Республикамиз президентининг фарзандларимиз биздан кўра соғлом ва бахтли бўлиши шартлиги тўғрисидаги иборалари соғлиқни сақлаш тизимимизда кўплаб ижобий ўзгаришларга олиб келди.
Бугунги кунда мамлакатимизда ҳомиланинг илк ойларидан бошлаб ирсий ва туғма хасталикларни аниқлаш, даволаш мумкин бўлмаган ҳолда эса уларни эрта даврларда тушириб юбориш йўлга қўйилган. Бу тадбирларнинг барчаси миллий генофондимизни яхшилашга.
ўзбек миллати вакиллари орасидан валийлар, Нобель мукофоти совриндорлари, буюк спортчилар чиқишига қаратилган. Аммо, биз соглом турмуш тарзи кечирмас эканмиз, ичкиликбозлик, гиёҳвандлик, кашандалик каби омилларга қарши курашмас, қариндошлар орасидаги никоҳга барҳам бермас эканмиз, ирсий касалликлар илдизига асло
