QUYOSH
Quyosh — sayyoramizning hayot manbai. Quyosh nurlarisiz Yerda hayot bolmaydi. Quyosh asosan ikki gaz — vodorod va geliydan iborat ulkan qizigan shar.
U bizdan 150 mil- lion kilometr yiroqda joylashganligi sababli osmonda ko’zni oladigan darajada yorqin kichkina doiracha bo‘lib ko’rinadi.
Quyoshning ko’ndalang kesimi o’lchami Yernikidan 109 baravar katta, Quyoshni tashkil etgan moddadan esa bizning Yerimizdek 330 mingta shar yasash mumkin bolar edi.
Quyosh sirtining temperaturasi 6000 daraja, uning ichkarisida, markaziga yaqin joyda esa issiqlik 15 million darajagacha boradi.
Bunday tasavvur ham qilib bolmaydigan yuqori temperaturada quyosh moddasida o’zgarishlar bo’lib turadi: vodorod go‘yo «yongan» kabi geliyga aylanadi. Bunda quyosh moddasi yoruglik va issiqlikka aylanadi- ki, ulartufayli Yerda hayot mavjud boladi.
Quyosh yoruglik sochar ekan, uning massasi uzluksiz kamayib, go‘yoki «erib» boradi. Lekin Quyosh shu qadar ulkanki, uning moddasi va energiyasi shu tarzda sarflanib borishiga qaramay, yana milliard yillab nurlarini sochib turadi.
Quyosh sirtida vaqti-vaqti bilan qora dog’lar ko’rinadi. Bu doglar mavjud joyda quyosh gazlari Quyosh sirtining boshqa o’rinlaridagiga nisbatan taxminan 1500-2000 daraja sovuqroq boladi, shuning uchun ham ular qoraroq dog‘ bo’lib ko‘rinadi.
Quyosh dog’larining miqdori muntazam ravishda o‘zgarib turadi — taxminan har 11 yilda ularning soni eng ko’p boladi.
Bu vaqtlarda, astronomlar iborasi bilan aytganda, Quyosh ayniqsa faollashadi. Quyoshdagi barcha jarayonlar yanada shiddatli o‘tadi, Quyoshning nur sochishi kuchayadi, bular darhol sayyoramizdagi hayotga o‘z ta’sirini ko’rsatadi.
Quyosh faolligi kuchaygan yillarda qutb yog’dusi ko‘proq kuzatiladi, ob-havo tez-tez o‘zgarib turadi.
Olimlar Quyosh va Yerdagi hodisalarning o‘zaro bog’liqligini o‘rganmoqdalar va shu asosda Quyoshning zararli ta’siridan bizni himoya qilish choralarini izlamoqdalar.
Quyosh atrofini olis-olislarga cho’zilgan Quyosh atmosferasi o‘rab olgan, u ham Quyosh singari asosan vodorod va geliydan iborat.
Quyosh to‘la tutilgan, ya’ni uni Oy butunlay to’sib olgan paytlarda Quyosh atrofida bir necha minut Quyosh toji — uzun-uzun cho‘qqili kumushrang yog‘du yarqirab ko’rinadi.
Bu Quyosh atmosferasining eng chekka qismlaridir.
Quyosh fazoga uzluksiz ravishda proton. elektron va boshqa juda ko‘p mayda zarracha- larini sochib turadi. Ular haqida siz «Atorr, maqolasida o‘qishingiz mumkin.
Bu modda zarrachalari butun Quyosh sistemasini bilan kesib o‘tuvchi quyosh shamoli dec ataladigan oqimni hosil qiladi. Bazan.
Quyosh atmosferasida juda kuchli portlashlar- Quyosh chaqnashlari yuz berib turadi.
Bunday chaqnashlarning ayrimlari ochiq kosmosdagi yoki Oy ekspeditsiyasida qatnashayotgan kosmonavtlar uchun xavflidir.
Olimlar Quyosh chaqnashlarining qachon ro‘y berishini oldindan aytib berish va ulardan himoyalanish choralarini ishlab chiqqanlar.
Quyosh inson uchun beminnat xizmat qiladi. Quyosh energiyasidan turli qurilmalarda: quyosh sandonlarida, dengiz suvini chuchuklantiradigan moslamalarda tobora keng foydlanilmoqda.
Quyosh energiyasi deyarli hamma kosmik kemalar va avtomatik stansiyalarda o’rnatilgan quyosh batareyalari uchun energiya manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Olimlar rasadxonalarda quyosh teleskoplari yordamida Quyosh ustida kuzatishlar olib boradilar. Yer atmosferasi xalal bermaydigan orbital rasadxonalar ham katta ahamiyatga ega.
0‘zbekistonda Quyosh 1873-yildan beri ilmiyjihatdan muntazam kuzatib kelinadi. Hozir mamlakatimizda Quyoshni kuzatish ishlari Germaniya, Fransiya va Xitoy olimlari bilan hamkorlikda (Toshkent,, Chimyon va Qashqadaryo viloyatining Kitob tumanidagi Maydanak degan joyda) keng ko’lamda olib borilmoqda (1999).
QUYOSH ENERGETIKASI
Siz Toshkent viloyatining Parkent tumanidagi «Kumushkon» dam olish maskaniga borganmisiz? Agar borgan bo’lsangiz, yo’lda, Qizsaroy qishlog’iga yetmasdan tepalikda hashamatli bino ko’rinib turadi.
Bu Katta quyosh sandoni. Bu qurilma Quyosh radiatsiyasini bir yerga to‘plab, katta energiyaga aylantirib beradi.
Quyosh energiyasini «yig‘ish», «to‘plash» har kimning ham qo’lidan keladi.
Quyosh charaqlab nur sochib turgan kunda linza uning nurlarini «to‘plab», yorug1 dog‘ga aylantirishi, unda hosil bo’ladigan temperatura hatto qog’ozni ham kuydirishi mumkin.
Quyosh radiatsiyasini to’plash, uni energiyaning foydalanish qulay bo’lgan boshqa turlariga aylan- tirish bilan quyosh energetikasi shug‘ullanadi. Ma’lumki, Quyoshdan Yerga issiqlik oqimi keladi; bu oqimning energiyasi juda ulkan sonyiliga 1,5.1018 kilovatt soat.
Quyosh energiyasini boshqa turdagi energiyaga aylantirish va undan foydalanishning bir neGha yo‘nalishi bor.
Birinchi yo‘nalish Quyosh nurlanishini issiqlik energiyasiga aylantirish va undan binolarni isitish, havoni mo‘tadillash, issiq suv bilan ta’minlash, sof metall va qotishmalar eritib olish, har xil materiallar va qishloq xo’jalik mahsulotlarini quritish, dengiz suvini va minerallashgan artezian qudug’i suvini chuchuklashtirish.
Quyosh radiatsiyasini taxminan 70 — 80° S temperaturali issiqlikka aylantiradigan turli qurilma va tizimlarning asosini yassi Quyosh kollektori tashkil etadi.
Bu kollektor ichidan issiqlik eltgich (suv, havo va boshqalar) yuradigan naychali romdan iborat. Kollektorning barcha tomonim issiqlikni saqlaydigan korpus berkitib turadi; faqat bir tomoni ochiq qoldirilib unga Quyosh nurlari tushadi.
Ana shu Quyosh tushadigan tomonida bir yoki bir necha shaffof qatlam bor. Yuzasi 1 kvadrat metrli kollektor kuniga 80 litr gacha issiq (60 — 80° S) suv beradi. Yassi Quyosh kollektorlari odatda janubga qiya qilib qo’yiladi.
Quyosh energiyasidan foydalanishning ikkinchi yo’nalishi — uni elektr energiyasiga aylantirish. Agar kremniy kristalini yorug’likni yaxshi o’tkazadigan yupqa shaffof metall qatlami bilan yopilsa, fotonlar oqimi — yoruglik zarralari metall qatlami orqali o‘tib, kristalldan
elektronlarni turtib chiqara boshlaydi, elektronlar metall qatlamida to’planadi, kristall bilan metall qatlami orasida potensiallar farqi paydo bo’ladi.
Agar metall qatlami bilan yopilgan minglarcha kristallar — fotoelementlarni bir- biriga ketma-ket va parallel ulansa (kuchlanish va tok kuchini kuchaytirish uchun), Quyosh batareyasi hosil bo’ladi.
Biroq Quyosh batareyalari hozircha yer sun’iy yo‘ldoshlari va kosmik kemalarda ishlayotgan elektron apparatlarni ta’minlaydigan kuchsiz energiya manbalari bo‘lib xizmat qilmoqda.
0‘zbekistonda issiq suv bilan ta’minlaydigan, qishloq xo’jalik mahsulotlarini quritib beradigan ko’pgina qurilmalar ishlab turibdi.
Parkent tumaniga qurilgan quvvati 1000 kilovatt bo‘lgan Katta Quyosh sandoni yordamida yuqori temperatura sharoitida ilmiy tekshirish ishlari amalga oshiriladi.
Bu qurilma yordamida qo’shilmalari bo’lmagan toza metallar eritib olinmoqda. Quyosh energetikasining kelajagi porloq.
Olib borilayotgan ilmiy izlanishlar natijasida Quyosh kosmik elektr stansiyalari va Quyosh nuridan foydalanib ishlovchi turli qurilmalar ishlab chiqarilmoqda.
