ASALARI HAQIDA
ASALAPINING QANCHA TURI BOR?
Bu savolga: «Jonga tegadigan faqat bitta turi bor!» degan javob bo’lishi mumkin. Pashshalarning hamma xavfsiz turi shilqim bo’ladi, ularning turi 40 000 atrofida! Dunyoda pashshadan ozor topmagan joyni topish amrimahol.
Iqlimi mo’’tadil vohalarda kimyoviy vositalar va bopha usullar bilan bu hasharotlarga qarshi kurashilsa, pashshalarning jig’ga tegishini kamaytirish mumkin.
Pashshalarning bunchalik ko’p turi mavjudligi sizni hayron qoldiryaptimi? Buning sababi bizning mavzuga ilmiy yondashayotganimizda! Ikki qanotli hasharotlarning hammasi pashshalar, ilmiy tilda «dipterlar» deyiladi.
Ularning safiga, shuningdek, moskitlar ham kiradi. Bular hali hammasi emas. Keng tarqalganlari orasida xonadonlarda yashaydigan pashshalar, chatsishi og’riqli bo’lgan yashilbosh so’nalar, gullar nektari bilan oziqlanadigan asalarisimon pashshalar bor.
Endigi so’zimiz pashshalarning ajoyib turlari haqida bo’ladi. Sanoqsiz guj bo’lib uchib yuradig’an, shimol o’rmonlarida yashaydigan tsora pashshalar ba’zan odamlar va hayvonlarni oyoqdan chala oladigan darajada chaqishi bilan dong taratgan.
AHPning janubiy shtatlarida yashaydigan ayrim iskabtoparlar chaqqanda shillits pardani yalliglaydigan kasallik mikroblarini yutstiradi. Afrikada yashaydigan tsetse pashshasi uyqu kasalining o’limga olib keluvchi mikroblarini tashiydi.
Avstraliyaning qaroqchi pashshalari boshqa pashshalar bilan oziqlanadi va ularning suvini so’rib oladi. Aytgancha, ninachi va may pashshalari rosmana pashsha emas, chunki ularning qanoti ikkitadan ko’p.
Eng tashhliei, albatta, xonadon pashshasidir. Xonadon pashshalarining «mo’ylovchasi» eezgi a’zosi emas, balki hid bilish a’zosidir. Bu mo’ylovchalar hidni juda uzoq masofadan sezadi. Bu pashshalarning ogzi — bitta a’zodan iborat, u ni «til» deb noto’g’ri gapiradilar.
Pashsha tovoniga birikkan ikkita changali uchida yuradi. Changali tagidagi yopishqoq dumboqchalar pashshaning bemalol oyog’ini yuqori qilib yurishiga yordam beradi.
ASALARIGA BIR KILOGRAMM ASAL YIG’ISh UChUN QANChA VAQT KERAK?
Keling, bir hisoblab ko’raylik. Oddiy katta asalari bir soatda 6,5 kilometr tezlikda uchadi va bir kunda o’rtacha 700 ta gulga qo’nadi.
Ancha yillar oldin bir asalarining bir kilogramm asal yigishi uchun qancha nektar to’plashi hisoblab chikilgan. Buning uchun u 19 million gulga qo’nib, 300 ming kilometr «uchishi» lozim. Tabiiyki, asalari juda mehnatkash hasharot, ammo u qanchalik tirishmasin bir kilogramm asalni mutlaqo yiga olmaydi.
Buning sababi — uning umri kaltal igida. U bor-yo’g’i 30—35 kun hayot kechiradi. Shunday qilib, odamlar arixonadan oladigan bir kilogramm asalni bir asalari emas, balki butun bir u ya yiqdan bo’ladi. Arixonada esa har bir asalarining qat’iy aniq vazifasi bor.
Ba’zi asalarilar nektar yig’sa, boihalari uni olib, mumkatakka gamlaydi. Ayrim asalarilar tozalovchi vazifasini bajaradi, ya’ni mumkataklarni tozalab, yangi hosil uchun tayyorlaydi.
To’rtinchi xil asalarining vazifasi oddiy tuyuladi; ular qanotlarini shamollatgich misoli hilpiratib turadi, vassalom. Bu ham o’ta muhim. Asalarilar arixonani shu tarifa shamollatadilar.
Navbatchi asalarilarsiz hayot o’tkazish qiyin. Qorovullik xizmatini bajaradigan asalarilar ham bor. Ular dushmanlar ■ kirib qolmasligi uchun navbatma-navbat arixona og’zida turib, poyloqchilik qiladilar.
AlivHcca, ishchi asalarilarning ishi boshidan oshib yotadi. Ularning vazifasi doimo almashib turadi. Bugun nektar yig’ib kelgan asalari ertasiga, masalan, navbatchi yoki oziqchi buladilar, qolganlari esa o’z navbatida «o’lja» izlab ketadilar yoki qanotlarini silkitib, arixonani shamollatib o’tiradilar.
Bu hol har kuni takrorlanadi. Faqatgina ona asalari ishlamaydi, uning mavqei o’ziga xos va boshqa muhim ishlar
bilan band bo’ladi. U tuxum quyadi; tu xu ml ardan esa tez orada yangi avlod paydo bo’ladi.
ASALARILAR ASALNI QANDAY TAYYoRLAYDI?
Asalari asal tayyorlaydi, chunki asal uning taomidir. To’g’rirogi, bu mahsulotni tayyorlash jarayoni asalari ko’chi uchun ovqat tayyorlash usulidir.
Birinchidan, asalari gullarni qidirib topadi va ularning nektarini to’playdi. Keyin uni o’ziga xos asal qopchasida tashib keladi. Qopsimon bo’shlig’i asalari qorni oldida joylashgan. Bu a’zoni qorindan ajratib turuvchi ochilibyopiladigan parda mavjud.
Asal tayyorlashning birinchi bosqichi asalari qornidan boshlanadi. Nektar tarkibidagi qand kimyoviy reaktsiyaga kirishadi. Ikkinchi bosqichda nektardan suv ajralib chiqadi. Bunga arixonadagi issiqlik hamda havoning almashib turilishi orqali erishiladi.
Asalarilar olib keladigan mo’mkatakdagi asal tarkibida tabiiy nektarning suvi ko’p bo’ladi va u hech qachon buzilmaydi! U etilishi hamda kelgusida asalarilarga ovqat bo’lishi uchun mumkatakka solinib qo’yiladi.
Aytgancha, asalarilar nektar topolmay qolgan paytlarda qo’ng’izlar ishlab chiqaradigan har turli shirin suyuqliklarni yoki o’simliklar bezlaridan ajralib chiqadigan shirani yigadilar.
Asalni arixonadan Turli usulda oladilar. Uni mumkatakdan bosim ostida surib olishadi, asalni arixonadan olingan mumkataklarda ham sotishadi. Biroq asal, asosan, mumkatakdan asal ekstraktori orqali so’rib olinadi. Markazdash kochiruvchi kuch dan foydalanilganda asal mumkatakdan ajralib chiqadi.
Asal qaysi gullar nektaridan yig’ilgani va arixona qayei joyda joylashganiga qarab keskin farqlanadi. Asalning tarkibida juda ko’p moddalar bor. Uning asosiy tarkibini qandning ikki turi, bizga tanish bo’lgan glyukoza va fruktoza tashki l etadi.
Shuningdek, oz miqdorda saxaroza (shakarqamish shirasi), maltoza, dekstrina, mineral moddalar, har xil fermentlar, juda oz miqdorda vitaminlar, undan ham ozroq protein va kislota bor.
Asalning rangi va shirasi har xil bo’ladi, bu unga manba bo’lgan nektarga bog’liq.
ASALARI-MALIKA NIMA UChUYN «MALIKA» BO’LADI?
«Malika» namoyon bo’lishi uchun asalari kuchi kerak. Afsuski, asalarilarning hammasi ham ko’ch bo’lib yashamaydi. Asalari so’qqaboshlarning har xil turi bor. Ular orasida asalarilarning ikki turi — nari va tuxum ^o’yadigan modasi mavjud.
Ko’ch yoki oila bo’lib yashaydigan asalarilar orasida «ishchi asalarilar» deyiladigan uchinchi bir turi bor. Tuxum qo’ymaydigan urg’ochilari ishchi asalarilardir. Shunday qilib, asalarilar oilasida ishchilari, erkaklari va bitta tuxum qo’yadigan urg’ochisi, butun oilaning onasi bo’ladi. U ona yoki malika asalari deyiladi.
U vaqtini o’zgacha tarzda o’tkazadi. Malika qishni qumloq joydan yoki etarlicha sharoit bo’lgan bonha erda o’ygan uyasida o’tkazadi. U tsitni o’tkazadigan oiladagi yakkayu yagona asalaridir. Ko’klamda u yangi oila yaratishga kirishadi.
Malika avvaliga qarorgoh qidiradi, qarorgoh — tashlandiq sichqon uyasi ham bo’lishi mumkin. Sung u uyadagi yumshoq narsalarni bir joyga to’dalab, uning tagidan keyinchalik pitomnik vazifasini o’taydigan chuqurcha kavlaydi.
Shundan keyin u gullar atrofini aylanib uchadi, ulardan gulchang va nektar yig’ib, ovqatini (nektar va gulchang aralashmasi) guvalalab, tayyorlab qo’ygan quruq chuqurchaga joylaydi.
U bu guvalaga bir nechta tuxum qo’yib, uni mumlaydi va tanasi bilan sovuq havodan asrash maqsadida ustiga chiqib o’tiradi.
Yonidan uya — katta mumkatak yasab, tuxumlaridan birontasi ochib chiqqungacha etadigan mivdorda asal bilan to’ldiradi. Naslining birinchi avlodi etilib, temirqanot bo’lishi bilan onalarining joniga ora kiradi. Ular mumkatak yasaydilar, uni ob-havo buzilgan kunlari eyish uchun asal bilan to’ldiradilar.
Mavsum boshlanishi bilan ishchi asalarilar dunyoga keladi. Yoz oxirlariga borib, oilada yosh onalar, erkaklari paydo bo’ladi. Kuzga kelib oila ajraladi. Malikaning (yoki onaning) yoz bo’yi qilgan ishi faqat tuxum qo’yishdan iborat bo’ldi!
Asalari onasi tuxumni qo’yishga qo’yadi-yu, lekin ularga g’amxo’rlik qila olmaydi. U bir kunda 1500 ta, bir mavsumda taxminan 250 000 ta tuxum qo’ya oladi! U otalangan urug’larini ajr tib qo’yadi va oilaning ehtiyojiga qarab, ulardan ishchi yoki urgochi asalarilar paydo bo’ladi. Otalanmagan uruglaridan erkak asalarilar paydo bo’ladi.
Yosh onalar maxsus uyalarda voyaga etadi. Ular tashqariga chiqishlaridan oldin ona va taxminan ishchi asalarilarning yarmi yangi oila yaratishlari uchun ajraladilar. Tanhariga birinchi bo’lib chivdan yosh ona o’z opa-singillarini uyalaridayoq o’ldiradi va yangi ona-malika bo’lib oladi!
